In Brazilië komen grofweg
twee landschapstypen voor: de laagvlakte van het Amazonegebied en de
hoogvlakte in Zuid-Brazilië. Hoewel Brazilië er bergachtig uitziet komt
bijna 60% van het grondgebied niet hoger dan 300 meter boven de
zeespiegel. In het algemeen is Brazilië op zijn hoogst in het oosten en
wordt naar het westen toe steeds lager. Verder heeft Brazilië zo'n
beetje alles: tropisch regenwoud, savannes, steppen en moerasgebieden.
De hoogvlakte bestaat voornamelijk uit afgetopte tafelbergen (chapadas)
die niet hoger dan ca. 3000 meter zijn. Deze bergen bestaan uit
zandsteen en hebben steile wanden waartussen rivieren stromen. Deze
rivieren monden uit in de Rio de Prata die weer uitmondt in de
Atlantische Oceaan. Ook de Rio Uruguay, de Rio Iguaçu, de Rio Paraguay
en de Rio Paraná vloeien in de Rio de Prata samen. De Rio Uruguay
ontspringt in Santa Catarina, de Rio Paraná in Goiás, de Rio Iguaçu in
Paraná en de Rio Uruguay in de Mato Grosso.
De Rio São Francisco (1600 kilometer) is
de tweede rivier van Brazilië, die ontspringt bij de stad Belo Horizonte
en Minas Gerais en 3161 kilometer verder in de Atlantische Oceaan
uitmondt. Langs deze rivier liggen twee bergketens, de Sierra
Mantiqueira en de Sierra do Mar die zich uitstrekt langs de hele kust.
De hoogste bergen zijn hier de Itatiaya (2712 meter) en de Pico de
Bandeira (2890 meter) die tussen São Paulo en Rio de Janeiro in liggen.
Het dal tussen de twee Sierras heet Valo do Paraíba. In dit gebied
liggen ook vrijstaande koepelvormige heuvels (pães) van kwarts of
bergkristal, bijvoorbeeld het "suikerbrood" (pães de açúcar) bij Rio de
Janeiro.
De kustgebergten lopen vaak tot in grote steden als Rio de Janeiro door,
waardoor hele wijken ingeklemd liggen tussen steile hellingen en de
Atlantische Oceaan. De Sierra Mantiqueira ligt in de deelstaten Goiás en
Minas Gerais en de hoogste bergen liggen in de Montes Pirenéus en zijn
ca. 2400 meter hoog. Het zeer waterrijke Pantanal-gebied ligt op de
hoogvlakte tussen de Sierra Mantiqueira en het Urucum-bergmassief van
Bolivia. Dit gebied, 259.000 km2 groot, stroomt halfjaarlijks over en
vormt een schitterend natuurgebied. De zuidelijke hellingen van het
Hoogland van Guyana behoren tot Brazilië, o.a. de Sa. Pacaraima en de
Sa. Tapirapecó.
In het westen van het land ligt het plateaulandschap van de Mato Grosso
en ten oosten hiervan ligt het Hoogland van Midden-Brazilië. Dit
bergland is gemiddeld tussen de 400 en 1000 meter hoog.
De Amazone-laagvlakte is een
rivierengebied dat doorloopt tot het Andesgebergte in Peru en het is een
zeer oud, vlak en komvormig doorgebogen gebied. In Peru stroomt de
Solimoês in de Amazone en in Brazilië wordt de Amazone gevoed door de
Rio Negro. Bij Manaus vloeien deze twee rivieren samen en vormen dan de
eigenlijke Amazone. De enorme Amazone wordt verder nog gevoed door
honderden rivieren. De zuidelijke rivieren ontspringen op de hoogvlakte,
de noordelijke rivieren op de Serras das Neblinas, een gebergte in het
noorden van Brazilië bij Venezuela. Hier ligt ook de hoogste berg van
Brazilië, de Pico Phelps (3045 meter).
De kusten zijn weinig geleed; alleen de grote Amazonedelta vormt een
aanzienlijke onderbreking. In het uiterste zuiden wordt de kust
gekenmerkt door grote kustlagunes, o.a. de Lagoa dos Patos en de Lagoa
Mirim. Imposante zandduinen zijn te vinden in de buurt van het
noordoostelijke Natal, in de staat Rio Grande do Norte. De totale
kustlengte van Brazilië bedraagt ca. 7700 km en is daarmee de langste
ononderbroken kustlijn ter wereld.
Opmerkelijk zijn de vele langwerpige begroeide eilanden in de Rio Negro.
Bij Barcelos ligt de Mariuá-archipel, een groep van 700 eilanden, de
grootste groep riviereilanden ter wereld. De beschermde
Anavilhanas-archipel (350.000 ha) bestaat uit ca. 400 eilanden die
liggen in de benedenloop van de Rio Negro.
Het Amazonegebied bezit het rijkste
tropische regenwoud ter wereld en nergens zijn zoveel soorten planten en
dieren te vinden. Het Amazonegebied is ongeveer 4 miljoen km2 in
oppervlakte en dat is ongeveer de helft van de totale oppervlakte van
Brazilië. Het gebied ligt voornamelijk in de deelstaten Amazonas, Pará,
Amapá, Roirama en Acre. Het tropisch regenwoud van de Amazone houdt
natuurlijk niet op bij de grens van Brazilië, maar loopt door in
Frans-Guyana, Suriname, Guyana, Bolivia, Ecuador, Peru, Colombia en
Venezuela. Geschat wordt dat er in het totale Amazonegebied nog 800.000
indianen leven, waarvan 120.000 in Brazilië. De rest van de bevolking
bestaat voornamelijk uit "mameluco's" of "cabloco's", mensen met
indiaanse en Portugese voorouders.
De belangrijkste economische activiteiten in het Amazonegebied zijn de
veeteelt, de mijnbouw en de, vaak illegale, houtproductie. Een nieuw
gevaar dat het Amazonegebied bedreigt is de vondst van olie in het hart
van het regenwoud. De ontsluiting en ontginning van de beschikbare
voorraden geschiedt over het algemeen met behulp van buitenlandse
investeerders. Door al deze economische activiteiten dreigt er een
kaalslag in het Amazonegebied zie zijn weerga in de wereldgeschiedenis
niet kent. Van de "longen" van de wereld is waarschijnlijk in relatief
korte tijd al tussen de tien en vijftien procent verdwenen. Eind jaren
tachtig verdween er per jaar 21.500 km2 regenwoud per jaar.
Milieuorganisaties, wetenschappers en indianen, de grootste slachtoffers
van ongecontroleerde exploitatie en kolonisatie van het Amazonegebied,
waarschuwen al vele jaren voor de catastrofale gevolgen als de
ontbossing en de milieuvervuiling in dit tempo doorgaan. Ze boeken nu en
dan succesjes en ook de regering van Brazilië lijkt zich steeds meer
bewust te worden van de precaire situatie. In de nieuwe grondwet is een
apart hoofdstuk gewijd aan de ecologie en de regering-Color heeft een
nieuw departement gecreëerd, Het Instituut voor Milieu en Bescherming
van Natuurlijke Rijkdommen, het IBAMA. Begin jaren negentig werd er nog
"maar" 11.000 km2 regenwoud gekapt. Nog veel meer internationale druk en
geld lijken echter nodig om de negatieve spiraal te onderbreken.
Iemand die zich hevig verzette tegen de ondergang van het tropische
regenwoud was de voorzitter van de vakbond voor rubbertappers, Chico
Mendes. Helaas werd hij te lastig en op 22 december 1988 werd hij
vermoord voor zijn huis gevonden. De huurmoordenaars waren ingehuurd
door een grootgrondbezitter.
Onder
de naam Marañon ontspringt de Amazone in Peru, aan de voet van de Andes.
In Brazilië heet hij eerst Solimões en pas als de Rio Negro erin
uitmondt wordt de rivier Amazone genoemd.
De Amazone (Rio Amazonas) is in Brazilië 3150 kilometer lang; de hele
lengte van de rivier bedraagt 7025 kilometer. Alleen de Nijl in Afrika
is nog langer. Grote zijrivieren zijn de Rio Negro, de Xingu, de
Madeira, de Tocantins en de Tapajós. De Amazone wordt verder gevoed door
ongeveer 1000 zijrivieren die ontspringen in de bergen van Colombia,
Ecuador en vooral Peru en Bolivia. Op z'n breedst is de Amazone 12
kilometer. De Amazone-rivier (Rio Amazonas) is het grootste
riviersysteem ter wereld en heeft de grootste zoetwatervoorraad ter
wereld. De monding of estuarium van de rivier is bij de stad Belém 300
kilometer breed en bestaat uit honderden eilanden en riviertjes.
Het grootste eiland in de monding van de Amazone is Ilha de Marajó. De
oppervlakte van dit eiland bedraagt bijna 50.000 km2 en is daarmee het
grootste riviereiland ter wereld en groter dan menig Europees land!.
Opmerkelijk is dat er geen enkele brug over de Amazone ligt.
Belangrijk voor het klimaat van Brazilië
zijn het subtropisch hoge drukgebied boven de Grote Oceaan en het
hogedrukgebied boven de Atlantische Oceaan. Tussen deze twee maxima ligt
een equatoriaal minimum dat een groot gedeelte van het jaar boven
Brazilië blijft liggen.
Op het uiterste zuiden na ligt Brazilië geheel binnen de keerkringen,
zodat het klimaat over het algemeen een duidelijk tropisch karakter
heeft. Toch bestaan er door de uitgestrektheid van het land grote
verschillen en kan men vijf klimaten onderscheiden.
Het noorden van het land kent weinig grote verschillen in temperatuur.
In het grootste deel van het noorden van het land heerst een tropisch
regenwoudklimaat net vrij hoge gemiddelde temperaturen van meer dan
26°C. In een groot gedeelte van het Amazonegebied, met name in het
westen en nabij de monding van de rivier, valt meer dan 2000 mm neerslag
per jaar. Nabij de monding van de rivier valt de neerslag vooral tijdens
de zomer, in het westen zijn er twee regentijden, een grote in
februari-juni, en een kleine in oktober-januari. Tussen de regentijden
in valt er ook nog regelmatig neerslag in de vorm van buien. De stad
Belém is een van de steden ter wereld waar de meeste regen valt.
Zoals overal in landen rond de evenaar valt de meeste regen in de
namiddag. Langs de Braziliaanse kust wordt de neerslag veelal vergroot
door stuwing van de oplandige winden tegen de gebergten en ook deze
neerslag valt meestal tijdens onweersbuien. Behalve in de omgeving van
Recife betreft het hier weer meestal zomerregens. Dit geldt ook voor het
gehele binnenland.
In het hoogland van Brazilië en in de noordelijkste staat Roraima heerst
een savanneklimaat waar het 't hele jaar door overdag ca. 26°C is. In de
staten Mato Grosso en Mato Grosso do Sul kan het overdag tegen de 40°C
worden.
Het noordoosten is een droog en heet gebied, de sertão, en daar heerst
een steppeklimaat. Er valt maar af en toe regen, soms jaren achter
elkaar niet. Opmerkelijk is dat zich ongeveer elke tien jaar een
ernstige droogte voordoet, die enkele keren per eeuw kan uitgroeien tot
een ramp.
In Brazilië overheerst het tropisch zeeklimaat. Het hele jaar door mooie
temperaturen en maar af en toe regen.
In het zuiden heerst een subtropisch klimaat en hier zijn vier
jaargetijden te onderscheiden, net als in Nederland. In dit deel van het
vinden we ook de grootste temperatuurverschillen. Langs de kust een mild
klimaat met in de winter temperaturen die tot de 5 en 10°C kunnen
teruglopen, en in het binnenland en de hogere gebieden nog lagere
temperaturen. In het uiterste zuiden is zelfs sneeuwval mogelijk. De
regenval is over het hele jaar verdeeld. In het zuiden kan het opeens
vrij snel afkoelen (friagem) tot temperaturen van net boven het
vriespunt. Dit gebeurt als er zuidpoollucht naar het noorden stroomt.
Het friagemverschijnsel gaat gepaard met zeer veel neerslag, omdat de
vochtige warme tropische of equatoriale lucht door de noordwaarts
stromende koude polaire lucht wordt opgetild, waardoor condensatie
plaatsvindt. De friagemregens duren veelal drie tot vijf dagen en het
regent dan aan een stuk door.
De winden zijn in het binnenland in het algemeen zwak en veranderlijk.
Aan de kust overheersen winden uit oostelijke richtingen en voeren
relatief vochtige en warme lucht aan. Tussen 10° Z.Br. en de evenaar
zijn de winden overheersend oostzuidoost.
Over het algemeen kan men zeggen dat de Braziliaanse winter duurt van
juni tot augustus. De temperaturen blijven dan, behalve in het zuiden,
vrij hoog. Het zomerseizoen duurt van december tot februari. |